New York Times (NYT) gazetesinin haberine göre, CIA, 1964'te ilk atom bombasını patlatmasının ardından Çin'in füze denemeleri ve nükleer faaliyetlerine ilişkin radyo sinyallerini izlemek amacıyla Nanda Devi'nin zirvesine gizli sensör yerleştirmeyi planladı.
Amerikalı ve Hindistanlı dağcılardan oluşan ekip, Çin'i gözetlemek için "SNAP-19C" adı verilen ve radyoaktif yakıtla çalışan jeneratörü dağın zirvesine yerleştirmek üzere taşırken hava koşulları aniden kötüleşti.
Hint ekibin lideri Mohan Singh Kohli'nin dağcıların hayatını riske atmamak için zaman kaybetmeden geri dönmeleri ve ekipmanı emniyete alarak yerinde bırakmaları talimatını vermesi üzerine operasyon durduruldu.
Nagazaki'ye atılan atom bombasında kullanılanın yaklaşık üçte biri kadar plütonyum içeren nükleer cihaz, 7 bin 816 metre yüksekliğindeki Nanda Devi'nin zirvesine yakın buz çıkıntısına bırakıldı.
Hint istihbarat görevlisi Sonam Wangyal, "Kar, dizlerimize kadar yükselmişti. O kadar şiddetli yağıyordu ki yanımızdaki adamı veya ipleri göremiyorduk." ifadelerini kullandı.
Ekibin tamamen bitkin düştüğünü anlatan Wangyal, "Karımız aç, suyumuz yoktu, yiyeceğimiz yoktu." dedi.
1966'daki aramalarda hiçbir ize rastlanmadı
Kohli ile CIA ekibi, Mayıs 1966'da geri almak için bölgeye gitti ancak cihaz ile bırakıldığı buz çıkıntısının yerinde olmadığı görüldü.
Kayıp cihazın bulunması amacıyla 1967 ve 1968'de birer arama görevi daha gerçekleştirildi.
Ekip, radyasyonu ölçmek için alfa sayaçları, karı taramak amacıyla teleskoplar, ısıyı tespit etmek için kızılötesi sensörler ve metalleri bulmak üzere mayın tarama araçlarını kullandı ancak hiçbir sonuç elde edilemedi.
1965'teki operasyonda yer alan ABD'li dağcılardan Jim McCarthy, cihazın "çok sıcak" olduğunu ve etrafındaki buzu eriterek batmaya devam edebileceğini belirtti.
Kış aylarında meydana gelen çığların ekipmanı sürüklemiş olabileceği de ifade ediliyor.
Olay, 1970'lerde kamuoyunu sarstı
ABD merkezli Rolling Stone dergisinin yan kuruluşu Outside dergisi, 1978'in başlarında, 1965'te Nanda Devi Dağı'nda yürütülen gizli operasyonda kaybolan plütonyum yüklü nükleer cihaza ilişkin araştırma yapmaya başlamıştı.
Outside dergisinin "Nanda Devi Olayı" ile ilgili haberi, yetkililerin ve dağcıların isimlerinden bahsedilmeden 12 Nisan 1978'de yayımlanmıştı.
Aynı gün, eski Demokrat Kongre üyeleri John David Dingell ve Richard Lawrence Ottinger, dönemin ABD Başkanı Jimmy Carter'a yazdıkları mektupta, "Eğer haber doğruysa ulusa bu ciddi ve utanç verici durumu çözmek için gerekli her türlü önlemi almasını şiddetle tavsiye ediyoruz." ifadesini kullanmıştı.
ABD'li yetkililer, "İstihbarat faaliyetleriyle ilgili iddialar konusunda yorum yapmama yönündeki standart kamuoyu tutumunu" benimsediklerini belirtmiş, Washington ile Yeni Delhi yönetimi, krizi büyütmeden yönetmek için perde arkasında temaslarda bulunmuştu.
Nükleer cihaz, çevre ve insan sağlığını etkileyebilir
Nagazaki kentine atılan atom bombasında kullanılan "Pu-239 izotopu" ve radyoaktif yakıt "Pu-238" içeren nükleer jeneratörün çevre ve insan sağlığı açısından risk oluşturabileceği düşünülüyor.
Himalayalar'da bulunan Nanda Devi Dağı'ndaki buzullar, Ganj Nehri sistemini besliyor, kayıp cihazın nehrin kaynaklarını kirleterek insanları zehirleyebileceğinden endişe ediliyor.
Hindistan hükümeti, 1970'lerde bu korkuları gidermek amacıyla uzmanlardan oluşan komiteyi görevlendirdi.
Uzmanlar, 1979'da cihazın hala kayıp olduğunu ancak bölgeden alınan su örneklerinde herhangi bir kirlenme izine rastlanmadığını açıkladı.
Jeneratörde nükleer silahlardaki gibi tetikleme mekanizması bulunmadığı için cihazın kendiliğinden patlamasının beklenmediğini belirten bilim insanları, yine de plütonyum çekirdeğinin "kirli bomba" yapımında kullanılabileceğine dair endişelerin sürdüğünü dile getiriyor.